Interview met Emmanuel Gerard over de ontwikkeling van de canon van Vlaanderen
Emmanuel Gerard is historicus en emeritus hoogleraar aan de KU Leuven en was decaan van de Faculteit Sociale Wetenschappen aan diezelfde universiteit. In 2020 werd hij hoofd van de commissie die de historische canon van Vlaanderen moest samenstellen. Over de totstandkoming van deze Canon werd Gerards op 7 december 2022 geïnterviewd door Hanneke Tuithof, vakdidacticus geschiedenis bij de Universiteit Utrecht en hoofddocent Mens en Maatschappijvakken bij de Hogeschool Utrecht. Zij was lid van de commissie herijking Canon van Nederland en is lid van de hoofdredactie van Dimensies.
De Canon van Vlaanderen zal begin mei 2023 gepresenteerd worden. Zie ook Canon van Vlaanderen voor meer informatie
Bron: canon.vlaanderen.be
Op 22 september 2020 kreeg u de opdracht van de viceminister-president van de Vlaamse regering en Vlaams minister van Onderwijs, Sport, Dierenwelzijn en Vlaamse Rand (Ben Weyts) een commissie samen te stellen om een Canon van Vlaanderen te ontwikkelen. Hoe bent u bij de Canon betrokken geraakt?
Vanaf 2014 ben ik curator van het bezoekerscentrum van het Vlaams Parlement. Daar is een vaste, wetenschappelijk onderbouwde tentoonstelling gewijd aan parlement, democratie en rechtstaat. Daardoor ben ik bekend bij politici, maar ook via oud-studenten die inmiddels politiek actief zijn. Ik heb in het verleden meer opdrachten aanvaard die op het snijpunt zitten van de wetenschappelijke bedrijvigheid aan de universiteit en de publieke wereld. Ik ben bijvoorbeeld betrokken geweest bij het onderzoeken van delicate onderwerpen, zoals de moord op de Congolese premier Patrice Lumumba en de moord op de communistische leider Julien Lahaut. Een historicus moet wat mij betreft verantwoordelijkheid nemen in vragen over het verleden waar de samenleving opheldering over wil. De Canon van Vlaanderen bevindt zich ook op het snijvlak tussen wetenschap en publieke ruimte.
In mei 2020 is mij de vraag gesteld om de ontwikkeling van de Canon van Vlaanderen te trekken. Het idee hiervoor was al gelanceerd in de formateursnota door Bart de Wever van de Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) in augustus 2019. Dit voornemen is toen opgenomen in de regeringsverklaring met het idee dat een canon een instrument kon zijn om de Vlaamse identiteit aan te scherpen. Er is over dit voornemen vervolgens een langdurig en hevig publiek debat geweest. Tijdens die periode hoorde ik een radio-interview met Frits van Oostrom, voorzitter van de Nederlandse Canoncommissie, over de mogelijkheden van een canon (zie kader 3 over de Canon van Nederland). Na het horen van dat interview ben ik wel anders gaan kijken naar het idee van een canon. Ik ben ervan overtuigd dat er met een canon iets positiefs aan te vangen valt als men aandacht heeft voor de mogelijke valkuilen. Het kan een nuttig en helder instrument zijn om aspecten van het verleden te leren kennen. Dus toen ik uiteindelijk als voorzitter gevraagd werd zag ik zeker mogelijkheden om een Canon van Vlaanderen te ontwikkelen die nuttig zou zijn.
Hoe is de samenstelling van de commissie?
Wanneer ik door minister Weyts werd gevraagd of ik de commissie wilde leiden, waren er voor mij twee punten belangrijk: dat ik zelf de commissie kon samenstellen en dat de commissie in volkomen onafhankelijkheid kon werken zonder tussenkomst van de politiek in het eindproduct. Ik heb bij de samenstelling zoveel mogelijk diversiteit proberen aan te brengen. De commissie bestaat uit vier mannen en vier vrouwen en er is een connectie met de grote universiteiten om een vorm van levensbeschouwelijk pluralisme te bereiken. Naast historici en een archeoloog zijn er ook kunsthistorici, literatuurwetenschappers en twee ‘publieke intellectuelen’ (zie kader 1 over de leden van de commissie). Dat is niet omdat er, zoals sommigen suggereren, geen historici wilden meewerken. Ik heb gekozen voor verschillende stemmen binnen de commissie. In de opdrachtenbrief staat immers dat de Canon zich op een brede inhoud moet richten: het politiek-institutionele, kunst, literatuur, taal, materieel en niet-materieel erfgoed. (zie ook Canon van Vlaanderen).
Wat was de opdracht van de commissie?
De Canon van Vlaanderen moet zich op een brede inhoud richten, niet alleen op de klassieke geschiedenis, maar ook op kunst en literatuur. In de opdracht staat dat de commissie zich kan laten inspireren door het Nederlandse voorbeeld (zie kader 2 en 3).
Alles wat met cultuur en onderwijs te maken heeft is de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap en niet van de federale (Belgische) overheid. In de opdrachtbrief voor de commissie staat expliciet in dat de Canon geen instrument is om een Vlaamse identiteit vorm te geven of normatief te bepalen wat het betekent om een Vlaming te zijn. Deze kan natuurlijk wel een rol spelen bij identiteitsvorming, maar het is geen oefening van wat is er typisch Vlaams is. Iedereen moet voor zichzelf beslissen hoe hij of zij zich verhoudt tot het verleden.
Wat is het doel van jullie Canon?
In eerste instantie is het net als in Nederland een instrument voor leerkrachten en leerlingen. Uiteraard hopen we ook dat de Canon voor een breder publiek zijn nut kan hebben. De Canon is niet bedoeld om aan leerkrachten te zeggen: ‘vertel deze verhaaltjes’. De Canon is bedoeld om leerkrachten en leerlingen een inhoudelijk aanbod te doen, ze te inspireren of te ondersteunen. Sommigen vrezen dat de Canon de eindtermen zal doorkruisen en het historisch denken van leerlingen in de weg zal staan. Dat hoeft wat ons betreft echt niet zo te zijn. Onze hoop is dat de Canon gaat functioneren als manier om na te denken over de eigen geschiedenis. Confrontatie, reflectie en inspiratie zijn termen die ik aan de Canon zou willen verbinden.
Welk proces hebben jullie tot nu toe doorlopen?
De commissie heeft eerst het maatschappelijk debat geanalyseerd. Vervolgens hebben de leden als startpunt ieder hun eigen Canon gemaakt, net als de Nederlandse commissie heeft gedaan. De leden zijn tenslotte experts. De Canon moet een overzicht bieden van gebeurtenissen, figuren en kunstwerken die betekenis hebben voor de hedendaagse Vlaamse samenleving. Ze worden opgevat als vensters die uitkijken op grotere thema’s of ontwikkelingen. Dat vensteridee is overgenomen van de Canon van Nederland (zie kader 3). Er was dan een consensus vast te stellen qua thema’s (bijvoorbeeld het humanisme), al werden soms andere concrete figuren of gebeurtenissen genoemd (bijvoorbeeld Erasmus of Vives).
De metafoor van de vensters is door ons nog verder gesystematiseerd door blikvangers te kiezen bij een thema. Onze blikvangers zijn een nadrukkelijke opstap naar een breder, algemener thema. Daardoor konden ook minder opvallende of minder voor de hand liggende personen of voorwerpen als blikvanger gekozen worden (zie kader 2). De blikvanger die je kiest om naar het thema te gaan heeft dus iets willekeurigs, het zou ook iets anders kunnen zijn. Dat bood ons ook de mogelijkheid rekening te houden met diversiteit in haar vele betekenissen.
Klopt het dat de commissie veel gewone mensen en ook veel vrouwen in de Canon heeft opgenomen in vergelijking met de Canon van Nederland?
Ja, daar hebben we dus nadrukkelijk naar gestreefd.
Kunt u al een tipje van de sluier oplichten hoe de Canon eruit gaat zien?
Er zijn zestig thema’s met telkens een blikvanger, die ook de eerste aandacht zal trekken. We wilden bijvoorbeeld de Industriële Revolutie een plek geven als thema. Lieven Bauwens heeft de Mule Jenny gesmokkeld van Groot Brittannië naar het vasteland. Duizenden spinsters hebben hiermee gewerkt en het heeft hun leven veranderd. We kozen als heel concrete blikvanger bij de Industriële Revolutie niet voor Lieven Bauwens of een andere belangrijke persoon, maar juist voor die machine die het leven van duizenden mensen heeft bepaald. Dit soort keuzes kan tot interessante discussies leiden.
Wat is de relatie met de Vlaamse eindtermen?
De eindtermen voor het vak geschiedenis (onderdeel van een ruimere set, die intussen door het Grondwettelijk Hof is vernietigd) bevatten alleen historische vaardigheden en abstracte begrippen. Er is geen koppeling met een specifiek grondgebied, land of werelddeel. Wij zien geen tegenstelling tussen de Canon en de eindtermen. De Canon is bedoeld om leerkrachten en leerlingen te voorzien van verhalen, voorbeelden, inspiratie en inhoud en niet als methode van lesgeven. We hopen dat ons werk docenten kan voeden. Uit de gesprekken die we gevoerd hebben met docenten van verschillende onderwijstypes bleek ook een behoefte aan gestructureerde, geverifieerde en heldere informatie. Die informatie zal voor iedereen vrij toegankelijk zijn, daar hoef je geen handboek voor te kopen of fotokopieën voor te maken.
In hoeverre is de Canon verplichtend en gaat deze gebruikt worden voor inburgering?
Standpunt van de commissie is dat de Canon in het onderwijs een inspiratiebron kan zijn. In principe zal er geen normatieve koppeling met identiteit en burgerschap zijn. Dat neemt niet weg dat sommige vensters in het debat daarover een rol kunnen spelen. Zeker als ze betrekking hebben op rechten en maatschappelijke organisatievormen, zoals de grondwet of afspraken over sociale zekerheid, is het wel goed dat iedereen weet dat deze er zijn en hoe ze er gekomen zijn. En dat kan dan mogelijk een rol in burgerschapsvorming spelen. Maar de commissie ziet niet hoe of waarom inburgeraars de zestig canonvensters ‘moeten kennen’.
Hoe beoordelen jullie alle commotie en debat over de Canon in de samenleving?
In onze oefening houden we rekening met de bezorgdheden die in het maatschappelijk debat zijn geformuleerd. Maar het debat heeft soms wel de grens van de hoffelijkheid overschreden.
We proberen er naar te kijken en ons er nog niet in te mengen. De kritiek gaat toch vooral uit van aannames over de inhoud, ook al zegt men het concept te bestrijden. De door ons gekozen discretie voedt ook wel de kritiek, omdat men niet weet wat er in de Canon staat. De Canon van Vlaanderen kan in de ogen van sommigen alleen maar anti-Belgisch zijn, maar we vragen ons af waarop men zich baseert. De Canon van Vlaanderen is geen Canon van de Vlaamse beweging of van het streven naar Vlaamse autonomie. Ook voor de inwoners van Vlaanderen is de Belgische realiteit uiteraard belangrijk.
Hoe duurzaam is de Canon?
Het wetenschappelijk onderzoek staat niet stil en ook het maatschappelijk debat over het verleden evolueert voortdurend. Ook de Canon zal daarom na 2023 op gezette tijden worden geactualiseerd. De commissie zal een herziening na een bepaalde periode adviseren (bijvoorbeeld zeven of tien jaar), net als in Nederland gebeurd is.
Wat zijn jullie vervolgstappen?
De thema’s en blikvangers zijn geformuleerd. De bijbehorende teksten moeten eind december 2022 afgerond zijn om in de vorm van een boek uitgegeven te kunnen worden. Daarna stellen we het adviesrapport over het gebruik van de Canon op. De structuur van de website krijgt geleidelijk vorm en wordt vanaf februari 2023 met informatie gevuld. In de eerste helft van mei wordt de Canon van Vlaanderen formeel gepresenteerd.
Wat hopen jullie?
Dat de Canon van Vlaanderen een inspiratiebron kan zijn. De Canon van Vlaanderen zal daartoe een overzicht bieden van gebeurtenissen, figuren en kunstwerken die een bijzondere betekenis bezitten voor de Vlaamse samenleving van vandaag. Het is geen uitgestippeld pad, maar een kompas voor een avontuurlijke reis. Er worden inhoudelijke en didactische elementen aangereikt te gebruiken ter informatie en inspiratie voor docenten, leerlingen en iedereen die daar behoefte aan heeft.
Emmanuel Gerard (1952) is historicus en emeritus hoogleraar aan de KU Leuven en was decaan van de Faculteit Sociale Wetenschappen aan diezelfde universiteit. Verder was hij voorzitter/directeur van diverse onderzoeksinstituten en maatschappelijke organisaties. Hij publiceerde over het interbellum, verzuiling, parlementaire geschiedenis, de monarchie, de Koude Oorlog en dekolonisatieprocessen. Hij was expert in de parlementaire onderzoekscommissie naar de moord op de Congolese premier Patrice Lumumba, en leidde in opdracht van CegeSoma en in uitvoering van een senaatsresolutie een onderzoek naar de moord op de communistische leider Julien Lahaut. Hij is curator van het Bezoekerscentrum van het Vlaams Parlement.
Samenstelling van de commissie Canon van Vlaanderen
Bron: Canon van Vlaanderen
Emanuel Gerard (voorzitter): Historicus en emeritusprofessor aan de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven.
Kevin Absillis: Professor Nederlandstalige letterkunde en literatuurwetenschap aan de Universiteit Antwerpen.
Tinneke Beeckman: Filosofe, schrijfster en columniste.
Wim De Clercq: Professor historische archeologie aan de Universiteit Gent.
Jan Dumolyn: Professor middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Gent.
Hind Fraihi: Journaliste en columniste, lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL), gewezen titularis van de leerstoel Willy Calewaert aan de VUB.
Katlijne Van der Stighelen: Professor kunstgeschiedenis aan de KU Leuven.
Cathérine Verleysen: Hoofd Collectie en Onderzoek van het Museum voor Schone Kunsten Gent (MSK).
Frank Willaert: Emeritusprofessor Oudere Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Antwerpen en ondervoorzitter van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL)
Waarover gaat de Canon van Vlaanderen?
Bron: Canon van Vlaanderen en dit interview
De Canon gaat over de geschiedenis, de cultuur en de mensen van de regio die vandaag Vlaanderen wordt genoemd, vanaf de vroegste bewoning tot nu. De Canon is een terugblik, maar knoopt ook aan bij het heden, en wil zo bijdragen aan een beter inzicht in onze samenleving.
De Canon heeft aandacht voor hoogte- en dieptepunten, voor invloeden van elders en uitstraling naar buiten, voor bekende mensen maar ook voor de gewone man en vrouw. Hij zal de soms verwonderde blik die andere culturen op onze vanzelfsprekendheden richten niet verwaarlozen. Ook het toevallige karakter van historische ontwikkelingen zal in de Canon aandacht krijgen, want de geschiedenis verloopt soms grillig en het huidige Vlaanderen is niet de onafwendbare uitkomst van het verleden.Vlaanderen zoals we dat nu kennen, kreeg pas vorm vanaf de negentiende eeuw in het kader van het moderne België. Voordien verwees de naam naar het oude graafschap, dat ruw geschetst de huidige provincies Oost- en West-Vlaanderen en delen van Zeeuws- en Frans-Vlaanderen omvatte. Wat vandaag Vlaanderen wordt genoemd, was lange tijd een lappendeken van gebieden die deel uitmaakten van ruimere politieke verbanden zoals de Bourgondische, de Spaanse of de Oostenrijkse Nederlanden.
Er zijn zestig blikvangers gekozen die een opstap vormen naar grotere thema’s. Deze blikvangers kunnen figuren, delen van het landschap, gebeurtenissen of (kunst)voorwerpen zijn.
Canon van Nederland
Bron: www.canonvannederland.nl
Tussen 2005 en 2007 heeft de commissie-Van Oostrom op verzoek van de regering de Canon van Nederland samengesteld. In 2019-2020 is de Canon vernieuwd door de commissie-Kennedy.
De Canon telt vijftig vensters: belangrijke personen, voorwerpen en gebeurtenissen die samen het verhaal van de historische en culturele ontwikkeling van Nederland laten zien. Ieder venster staat voor een groter verhaal of een bredere ontwikkeling en kun je vanuit meerdere perspectieven bekijken. Je vindt de Canon op verschillende plekken in Nederland, van bijzondere voorwerpen in musea tot historische locaties bij jou in de buurt. De Canon is in de eerste plaats bedoeld voor het onderwijs.