Dubbelinterview over de Olympiade Geschiedenis en de Olympiade Filosofie
Hans Wessels (voormalig vakdidacticus filosofie en lerarenopleider, Universiteit Utrecht)
Sinds enige jaren bestaan er voor diverse vakken in Vlaanderen en Nederland olympiades waar honderden deelnemers aan meedoen. De oorsprong van deze hedendaagse olympiades ligt bij de exacte schoolvakken, met name bij scheikunde en wiskunde. Van de zaakvakken is aardrijkskunde het enige schoolvak dat in Nederland al decennia een olympiade kent. Het schoolvak filosofie doet in Nederland ook een tiental jaren mee en sinds 2023 kent Vlaanderen een olympiade voor geschiedenis.
De term ‘olympiade’ suggereert dat het gaat om een wedstrijd waarin de beste leerlingen binnen een schoolvak worden geselecteerd. In Nederland ligt bij aardrijkskunde de nadruk op de beste zijn in het brede werkveld van het vak: “De aardrijkskunde olympiade is een jaarlijkse wedstrijd voor leerlingen uit de bovenbouw van havo en vwo, die het leuk vinden om uitgedaagd worden in het vak aardrijkskunde. De olympiade geeft leerlingen een inkijkje in de breedte van het werkveld van aardrijkskunde en de beste leerlingen mogen Nederland vertegenwoordigen bij de internationale olympiade.” [i]
Als we de verschillende websites raadplegen dan zien we dat het in Vlaanderen bij het vak scheikunde gaat om een wedstrijd waarin zowel theoretische kennis als praktische kennis wordt getest, waarbij hoofdprijzen kunnen worden verdiend: “De Vlaamse Chemie Olympiade of VCO is een wedstrijd waarin leerlingen van de derde graad secundair onderwijs zowel hun theoretische als praktische kennis over chemie testen en mooie prijzen in de wacht kunnen slepen. De hoofdprijzen zijn 2 tickets naar de Verenigde Arabische Emiraten (VAE).” [ii]
Bij aardrijkskunde is het eveneens duidelijk dat het gaat om de selectie van de beste leerlingen en bij filosofie is dat ook het geval. Sinds twee jaar bestaat er in Vlaanderen ook een succesvolle olympiade geschiedenis. Daarbij ligt bewust meer nadruk op het meedoen van verschillende groepen leerlingen en minder op selectie. Wat is de achtergrond hiervan en hoe verhoudt deze opvatting zich tot het selecteren van de beste leerlingen? Moet een olympiade meer gericht zijn op de exclusiviteit of meer op inclusie? En hoe verhoudt een olympiade zich tot het curriculum?
Deze vragen waren de aanleiding voor de hoofdredactie van Dimensies om een dubbelinterview te houden met de voortrekkers van de olympiaden van filosofie en van geschiedenis. Voor het schoolvak geschiedenis is Naïma Lafrarchi geïnterviewd en voor het schoolvak filosofie Dirk Oosthoek. De interviews zijn schriftelijk en apart van elkaar afgenomen, waarbij de volgende vragen zijn gesteld:
- Wat zijn de doelen van de olympiade?
- Hoe ben jij betrokken geraakt bij de olympiade?
- Wat is de opdracht voor de leerlingen?
- Hoe is de eerste olympiade verlopen en wat is er aangepast in de loop der jaren?
- Wat is er ingewikkeld in de organisatie van de olympiade?
- Waar ben je trots op?
De twee interviews zijn door Hans Wessels bewerkt tot deze bijdrage. Hij is lid van de hoofdredactie en heeft geen banden met de beschreven olympiaden.
Geschiedenis – Naïma Lafrarchi
Naïma is onderwijskundige en sociaal wetenschapper. Ze doceerde in Vlaanderen o.a. vakdidactiek, diversiteit en burgerschap, wereldgeschiedenis, en levensbeschouwing. Ze is Velov-bestuurslid en nu twee decennia actief in het middelbaar, hoger en universitair onderwijs. Ze schreef o.a. Diversiteit in de Media en Maakt religie een verschil?
Filosofie – Dirk Oosthoek
Dirk is sinds 1987 docent filosofie en geschiedenis in Rotterdam. Tevens is hij als vakdidacticus filosofie verbonden geweest aan de Universiteit Leiden (ICLON). Hij is 20 jaar bestuurslid geweest van de VFVO, de vakvereniging van docenten filosofie in het voortgezet onderwijs in Nederland.
Wat zijn de doelen van de olympiade?
Naima: “De leerlingen en scholen worden uitgenodigd om een creatief innovatief historisch project te ontwikkelen. Dit project wijkt af van de ‘klassieke’ olympiades. De Vlaamse Geschiedenis Olympiade is in essentie een onderwijsconcept en geen wedstrijd. Leraren én leerlingen kiezen via een participatief proces een onderwerp die ze gedurende 6 à 7 maanden uitwerken.
Vandaar dat deelname voor de leerlingen gebeurt binnen de schooluren en niet erbuiten. Dat betekent dat wanneer een deelnemende klas bijvoorbeeld aan een koloniaal thema, de wereldoorlog, kunst, … wenst te werken de leerlingen vanzelfsprekend inhoudelijke kennis over dit thema moeten hebben, dat ze onderzoeksvaardigheden dienen toe te passen op de bronnenanalyse en bronnenkritiek dienen toe te passen.
Als voorbeeld hiervan kan ik een creatief project noemen waarbij de ‘Lege Stoel’ het centrale thema was. De ‘Lege Stoel’ representeerde de ‘afwezige afwezige stem’ van de Congolese bevolking tijdens de wereldtentoonstelling in Antwerpen. De leerlingen kozen voor het maken van filmdocumentaire, een fysiek kunstwerk of een digitaal kunstwerk. Wanneer het gaat over controversiële, onderwerpen dienen we hen de tools aan te reiken en hen te begeleiden bij het ontwikkelen van historisch bewustzijn, burgerschap en socio-relationele compenties.”
Dirk: “De olympiade wordt georganiseerd om excellente leerlingen, die examen doen in het schoolvak filosofie, bij elkaar te brengen en te laten wedijveren bij het schrijven van een filosofisch essay. Op de Internationale school voor Wijsbegeerte (ISVW ) in Leusden volgen ze twee dagen lang een programma met lezingen, workshops en discussies over specifiek filosofische onderwerpen. Iedere Olympiade is er een kernthema, zoals dit jaar The Future of Nature en in 2025 Polarization and its Discontents.
De kern van de olympiade is de essaywedstrijd. Hierbij schrijven de deelnemers in drie uur tijd een essay naar aanleiding van een filosofisch citaat. Leerlingen kunnen uit een viertal citaten kiezen die afkomstig zijn uit verschillende filosofische domeinen. De voertaal is Engels.
Hiervoor is gekozen, omdat het essay op de International Philosophy Olympiad (IPO)– waar de twee winnaars naar worden afgevaardigd – ook in het Engels geschreven dient te worden (of in het Duits, Frans of Spaans). De citaten zijn van tevoren niet bekend en leerlingen kunnen geen gebruik maken van (digitale) bronnen. De laptops waarop gewerkt wordt, zijn geblokt van internet. Alleen een woordenboek NE/EN is toegestaan.
Hoe ben jij betrokken geraakt bij de olympiade?
Naima: “De jarenlange ervaring in het middelbaar onderwijs in (groot-)stedelijk context, mijn ervaring als lerarenopleider en mijn expertise aangaande diversiteit en inclusie brachten me ertoe om na te denken op welke manier we een antwoord kunnen bieden op de vele uitdagingen waarvoor we in Vlaanderen/België staan. Mijn overtuiging is dat de jongeren dé sleutel zijn tot een meer dialogale inclusieve samenleving. Dat heeft ertoe geleid dat ik het initiatief nam om de Vlaamse olympiade geschiedenis te organiseren. Een niet onbelangrijke noot: binnen het kader van de Vlaamse Geschiedenis Olympiade benaderen we geschiedenis in de brede betekenis van ‘humanties’: leraren maatschappijleer, cultuurwetenschappen, kunstgeschiedenis, esthetica, crea, taal en cultuur worden uitgenodigd om deel te nemen.”
Dirk: “In Nederland bestaan al heel lang olympiades voor verschillende vakken waar leerlingen – ook internationaal – wedijveren om de beste in hun vak te zijn. Samen met mijn toenmalige student aan het ICLON – Dennis de Gruijter – heb ik in 2012 besloten om een olympiade te organiseren voor ons prachtige vak. Een olympiade waarbij leerlingen kunnen laten zien wie de beste is in een belangrijke filosofische vaardigheid: het zorgvuldig schrijven van een filosofisch essay. Van de ISVW mochten we hun locatie gebruiken. Als secretaris van de vakvereniging (VFVO) kon ik gemakkelijk docenten benaderen om te participeren. Begin 2012 werd de eerste Filosofie Olympiade gehouden met ongeveer 30 scholen en ruim 30 docenten. Scholen konden maximaal drie deelnemers selecteren. Vanaf het begin ben ik bestuurslid van de olympiade.”
Wat is de opdracht voor de leerlingen?
Naima: “De opdracht is om een creatief innovatief historisch project te maken. Dit geeft de kans aan elke leerling om deel te nemen vanuit de eigen talenten en interesses. Het gaat ook niet enkel om het cognitieve aspect. Om de projecten te realiseren dienen de leerlingen verschillende curriculaire competenties aan te spreken: bronnen zoeken en analyseren, archiefonderzoek doen, samenwerken, historisch denken, creatief denken, enz. Deze competenties worden doorheen het jaar geoefend en geëvalueerd. Leerlingen oefenen tevens democratische principes, burgerschaps-competenties en bijvoorbeeld media-geletterdheid. Zonder inhoudelijke kennis, het internaliseren van vaardigheden en attitudes kunnen leerlingen het creatief innovatief historisch project niet tot een goed einde brengen. Finaal dient de inzending een creatief innovatief historisch project te zijn, bijvoorbeeld een filmreportage, een kunstwerk of een podcast. Ze kunnen hiervoor een beroep doen op experts. Een vakjury beoordeelt de inzendingen.”
Dirk: “In Nederland en de Nederlandse onderwijspraktijk ligt de nadruk nogal op socratische gesprekken en onderwijsleergesprekken; veel minder op het op schrift stellen van (filosofische) gedachten. Ik heb ook sterk de indruk dat Nederland op dit gebied internationaal achterloopt. De meerwaarde van de olympiade voor docenten en leerlingen is dat door training in het schrijven van filosofische essays, meer diepgang wordt bereikt en het zelfstandig, creatief en argumentatief filosoferen wordt bevorderd. Docenten filosofie hebben met het essay een instrument in handen om leerlingen gericht te laten filosoferen. Het zou een goede zaak zijn dat bij de komende vernieuwing van het schoolvak filosofie ook meer aandacht komt voor filosofische schrijfopdrachten. Nu is de praktijk daarvan te veel docent-afhankelijk. “
Hoe is de eerste olympiade verlopen en wat is er aangepast in de loop der jaren?
Naima: “Elk jaar werken de klasgroepen een creatief innovatief historisch project uit binnen een jaarthema. Die is altijd heel breed geformuleerd. Zo hebben de leerkrachten voldoende ruimte om via een participatief proces met de leerlingen een onderwerp te kiezen. De eerste editie in 2023 telde bijna 1000 deelnemende leerlingen over heel Vlaanderen en Brussel, uit alle onderwijskoepels én onderwijsvormen, óók leerlingen uit de Onthaalklassen Anderstalige Nieuwkomers (OKAN). Door deze realisatie werden we uitgenodigd op de nationale TV (De Afspraak, VRT). Het tweede jaar schreven meer dan 1300 leerlingen en hun leerkrachten zich in. Ook hier kregen we heel wat media-aandacht. De gekozen onderwerpen waren meer divers: wereldoorlogen, migratie-geschiedenis, kolonialisme, klimaat doorheen de tijd, de schilder Ensor en toerisme in de stad. Ook de ontwikkelde projecten waren meer divers: podcasts, websites, digitale ‘historische’ wandelingen en maquettes.
Ondertussen is de derde editie gelanceerd en opnieuw zijn klassen uit alle onderwijskoepels en onderwijsvormen in Vlaanderen en Brussel vertegenwoordigd.
Dirk: “De eerste olympiade filosofie in 2012 verliep voorspoedig. De reacties van de deelnemers waren enthousiast en positief. Het mooie was dat de winnaar van deze olympiade het ook goed deed op de IPO, destijds in Oslo. Ze haalde een honorable mention voor haar essay.
We zijn inmiddels toe aan de twaalfde olympiade en in de loop der jaren is het nodige aan het programma aangepast. Zo is nieuw dat er een overkoepelend thema is en dat een faculteit wijsbegeerte het inhoudelijke deel van het programma verzorgt met lezingen en workshops. Op deze manier kunnen ook de docenten hun inhoudelijke kennis en vaardigheden up-to-date houden. Docenten zijn ook beter in staat om hun leerlingen voor te bereiden op het schrijven van een essay. De tweedaagse in Leusden is inmiddels een begrip, waarbij zo’n 150 docenten en leerlingen samen optrekken.
Wat is er ingewikkeld in de organisatie van de olympiade?
Naima: “Je moet het onderwijsveld en de museale-, culturele-, erfgoed- en kunstensector goed kennen. Een netwerk opzetten met meer dan 100 expertises, meer dan 60 partners over heel Vlaanderen en Brussel vereist ervaring én kennis van het werk- en onderwijsveld. Ook het jureren vraagt inspanningen van zowel de vakjuryleden als van de coördinator om alles digitaal en fysiek te inventariseren. Voor de jurering zijn tien criteria vastgelegd. Na een individuele beoordeling, volgt een bespreking van een shortlist van de projecten met de hoogste scores om te komen tot de drie laureaten. Verder heb je een infrastructuur en logistieke ondersteuning nodig om het slotevent en prijsuitreiking te organiseren waar 1000 mensen aanwezig zijn.
Dirk: “Er komt heel wat kijken bij de praktische organisatie van de olympiade: het werven van een instituut voor wijsbegeerte voor het inhoudelijke programma, het werven van scholen en leerlingen, afspraken maken met de ISVW, ontwerpen van het programma, organiseren van de ICT in verband met het bijhouden van de scores voor de essays. Wat betreft het laatste is er een zorgvuldige methode van beoordelen ontworpen: docenten beoordelen in tweetallen de geanonimiseerde essays. Hierna wisselen ze van gedachten over hun scores en kunnen ze die eventueel bijstellen. Een eindjury stelt vast welke essays een gouden, zilveren of bronzen niveau hebben bereikt.”
Waar ben je trots op?
Naima: “Het is ongelofelijk dat we op twee jaar tijd zoveel leerlingen en leerkrachten over heel Vlaanderen en Brussel hebben bereikt. De leerlingen stijgen boven zichzelf uit bij het gezamenlijk uitwerken van een project. Het is fijn om te zien dat we Vlaanderen en Brussel hebben kunnen warm maken om deel te nemen aan dit uniek onderwijsproject. Ook het feit dat scholen zich aangesproken voelen, ongeacht de onderwijskoepel waartoe ze behoren, maakt dat we samen een inclusief verhaal aan het schrijven zijn. Het is hartverwarmend om te zien dat er heel wat mensen en organisaties uit verschillende sectoren zich engageren voor dit wereldwijd uniek onderwijsproject.”
- Link naar de website: https://www.vlaamsegeschiedenisolympiade.be/
Dirk: “Dat we het met een klein bestuur van vijf personen en een kleine groep daaromheen al jaren klaarspelen om deze olympiade te organiseren en vanzelfsprekend hebben gemaakt in Nederland. Ook ben ik er trots op dat we internationaal goed meedraaien: in Tartu (Estland 2015), Rotterdam (Nederland 2017) en Olympia (Griekenland 2023) won een Nederlandse deelnemer zilver. De IPO werd in mei 2017 in Rotterdam gehouden met deelnemers uit bijna 50 landen van over de hele wereld. Het lukte ons om voldoende fondsen bij elkaar te halen.”
- Link naar de website: https://filosofieolympiade.nl
Uit de twee interviews blijkt dat de twee olympiades vooral worden georganiseerd omdat het vakcurriculum ruimte geeft om iets toe te voegen dat betekenisvol is voor leerlingen en docenten. Beide olympiades hebben een eigen doelgroep en opzet, maar wat ze gemeen hebben is de passie voor het vak. Bij de olympiade geschiedenis in Vlaanderen vertrekt men van de inclusiegedachte: een diverse groep leerlingen warm maken voor het samen werken aan een creatief innovatief historisch project binnen het curriculum. Bij de olympiade filosofie in Nederland is dat het schrijven van een filosofisch essay.
De twee olympiades zijn daarmee voorbeelden van succesvol ‘Curriculum Agency’: de twee voortrekkers hebben de durf om de mogelijkheden binnen het curriculum wat betreft vaardigheden en kennis te gebruiken en aan te passen aan de (landelijke of regionale) context (Tuithof & Visser 2023).
Deze bijdrage is gereviewd door de hoofdredactie
Referentie
Tuithof, H. & Visser, A. (2023-11), Ten geleide themanummer curriculumontwikkeling – dimensies nr. 7 nov 2023 (pdf)
[i] (https://www.slo.nl/thema/meer/olympiades/welke-olympiades/aardrijkskunde-0/- geraadpleegd op 14 oktober 2024).
[ii] (https://vonw.be/olympiade-chemie, geraadpleegd op 14 oktober 2024).